ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮਾਡਲ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ

 ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜਿਸ ਨੇ 40 ਸਾਲ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਰਾਜ ਕਰਕੇ ਦਿਖਾਇਆ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਸੀ। 90 % ਅਬਾਦੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਖੇਤੀਬਾੜ੍ਹੀ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਖ਼ੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੇ ਕਈ ਅਹਿਮ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ਤਾਂਕਿ ਕਿਸਾਨ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਹੋ ਸਕਣ। ਹਾੜੀ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਕਤੂਬਰ-ਨਵੰਬਰ ਵਿੱਚ ਬੀਜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤ ਅਪ੍ਰੈਲ-ਮਈ ਵਿੱਚ ਵੱਢੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਸਾਉਣੀ ਜਾਂ ਪਤਝੜ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਜੁਲਾਈ ਵਿੱਚ ਬੀਜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਅਕਤੂਬਰ ਵਿੱਚ ਵੱਢੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆ ਸਨ । ਹਾੜੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਫਸਲਾਂ ਕਣਕ, ਜੌਂ ਅਤੇ ਛੋਲੇ ਸਨ; ਮੁੱਖ ਸਾਉਣੀ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਮੱਕੀ, ਚਾਵਲ, ਬਾਜਰਾ ਅਤੇ ਕਪਾਹ ਸਨ। ਸਾਉਣੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਗੰਨਾ, ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪੱਕਣ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। 

ਇਹ ਫਸਲਾਂ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵਿਚ ਵਿਹਾਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਮਹਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਬਦਲਾਵ ਖੇਤੀਬਾੜ੍ਹੀ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ :

ਲੈਂਡ ਰੈਵੇਨਿਊ ਸਿਸਟਮ:

 ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਮਾਲੀਆ( ਟੈਕਸ) ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਮਾਲੀਏ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਅਤੇ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਦੁਆਬੇ ਵਾਲ਼ੇ ਇਲਾਕੇ ਜਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਫ਼ਸਲ ਦਾ ਝਾੜ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਰੇਤਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫਸਲ ਦਾ ਝਾੜ ਇਹਨਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਸੋ ਉਸਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਵਲੋਂ ਚਲਦੀ ਆ ਰਹੀ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਟੈਕਸ ਦੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਫਸਲ ਦੇ ਝਾੜ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਮਾਲੀਆ ਵਸੂਲ ਕਰਨਾ ਸ਼ਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਵਾਜਬ ਰਹੇ। ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੇ ਪੇਂਡੂ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸਥਿਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ।

ਬਤਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ 

ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ, ਜ਼ਮੀਨੀ ਮਾਲੀਏ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਤਰੀਕਾ ਬਤਾਈ ਸੀ ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਤਹਿਤ ਜ਼ਮੀਨੀ ਮਾਲੀਏ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਵਾਢੀ ਇਕੱਠੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਪਿੜ( ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸਾਂਝੀ ਥਾਂ) ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਟੈਕਸ ਦੀ ਮੰਗ ਗੈਰ-ਸਿੰਚਾਈ ਵਾਲੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਕੁੱਲ ਦੇ ½ (ਡੇਢ) ਤੋਂ 1/3 (ਇੱਕ ਤਿਹਾਈ) ਅਤੇ ਸਿੰਚਾਈ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ¼ (ਇੱਕ ਚੌਥਾਈ) ਤੋਂ 1/6 (ਇੱਕ-ਛੇਵੇਂ) ਤੱਕ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਬੀਜ ਦੀ ਬਿਜਾਈ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਾਢੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਕਿਸਾਨਾਂ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। 1823 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਕਮੀਆਂ ਸਨ। ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਤੋਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਕੰਮ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਅਨਾਜ ਦੇ ਢੇਰ ਨੂੰ ਵੰਡਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ, ਇਹ ਬਾਹਰ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚੋਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ।

ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ:

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸਾਨ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਮੀਹ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਮੀਂਹ ਨਾ ਪੈਣ ਕਰਕੇ ਫ਼ਸਲ ਖਰਾਬ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਚਾਰੇ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰਾਂ ਬਣਵਾਈਆਂ ਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਨਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਕੇ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਵਰਤਣ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ।ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿੱਚ ਸਿੰਚਾਈ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦੇ ਹੋਏ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਈ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। । ਅੱਪਰ ਬਾਰੀ ਦੁਆਬ ਨਹਿਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸਿੰਚਾਈ ਰਾਹੀਂ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਉੱਘੜਵੀਂ ਮਿਸਾਲ ਹੈ।

ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ: 

ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਦੇ ਕੇ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬੀਜ, ਸਾਜ਼ੋ-ਸਾਮਾਨ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਖਰੀਦ ਲਈ ਗ੍ਰਾਂਟਾਂ ਅਤੇ ਕਰਜ਼ੇ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਸਹਾਇਤਾ ਨੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਭਿਆਸਾਂ ਅਤੇ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਜੇਕਰ ਕਿਸਾਨ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਕਰਜ਼ਾ ਨਾ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਤਾਂ ਨਾ ਉਸਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸਦੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੰਦਾਂ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦਾ ਮੁੜ ਵਸੇਬਾ: 

ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ- ਇਸ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਬੇਕਾਰ ਜਾਂ ਬੰਜਰ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।

ਬਾਗਬਾਨੀ ਲਈ ਸਹਾਇਤਾ: 

ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਫਲਾਂ ਦੇ ਬਾਗਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਕੇ ਬਾਗਬਾਨੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਸੇਬ ਅਤੇ ਚੈਰੀ ਵਰਗੇ ਫਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਕਦੀ ਵਾਲੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ।

ਰੇਸ਼ਮ ਉਤਪਾਦਨ:

 ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਰੇਸ਼ਮ ਫਾਰਮਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਕੇ ਰੇਸ਼ਮ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਪਹਿਲ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਆਯਾਤ ਰੇਸ਼ਮ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਰੇਸ਼ਮ ਉਦਯੋਗ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਦੇਣਾ ਹੈ।

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਾਰ ਅਕਾਲ ਪਿਆ ਸੀ ਓਹ ਸੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ। ਓਸ ਸਮੇਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਰੇ ਅੰਨ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜਿਸ ਨੂੰ ਜਿੰਨਾਂ ਵੀ  ਅੰਨ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਲੈ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ।

ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀ ਹੋਇਆ ( 1849 ਤੋਂ ਬਾਅਦ )